حمام های تاریخی بندرانزلی
یکی از خاص‌ترین بناها در طول تاریخ، حمام‌های عمومی یا گرمابه‌ها بوده که متاسفانه سال‌هاست دیگر خبری از آنها نیست و دوران نشستن‌های جمعی بر کناره حوضچه‌های آب و کیسه کشیدن دلاک‌ها انگار به سر آمده است. در کشور ما، گرمابه‌های ایرانی از دوران صفویان و قاجاریان باب شدند که کاملا در فرهنگ و سبک زندگی مردم آن زمان نمود داشته است. اکنون تنها چیزی که به جا مانده تاریخچه طولانی راجع به این بناهاست و نگاه به این تاریخ، اطلاعات بسیاری از فرهنگ و آداب و رسوم مردم آن دوران در اختیار ما قرار میدهد.
در این مقاله قصد داریم مروری بر مهمترین حمام‌های انزلی داشته باشیم که قدمت برخی از آنها حتی به بیش از 300 سال میرسد.
حمام شاه
یکی از قدیمی‌ترین حمام های انزلی ” حمام شاه” است که در سال 1120 خوشیدی به واسطه گیلانشاه ساخنه شد و تا مدت ها توسط دولت آن زمان اداره میشد. این حمام قدیمی از معروف ترین حمام های انزلی نیز هست زیرا پادشاهانی مثل ناصرالدین شاه، احمد شاه و رضاشاه در این گرمابه حمام کرده بودند.
این گرمابه با بیش از 250 سال قدمت جز بناهای تاریخی بندر انزلی محسوب میشد و در بسیاری از سفرنامه‌ها و کتاب‌ها نیز از آن یاد شده است. حمام شاه، با هنر کاشیکاری و شیشه کاری بطور هنرمندانه‌ای تزیین شده بود و در پشت بام آن دو منبع بزرگ آب سرد و گرو به شکل دو استخر قرار داشت. حتی یک جهانگرد و محقق انگلیسی در سفرنامه خود از این حمام نام برده و آنرا در نوع خود کم نظیر قلمداد کرده است.
حمام علی اف
حمام علی اف از دیگر گرمابه های تاریخی بندرانزلی است که توسط بارگانی معروف به نام “علی اف” در سال 1287 شمسی در انتهای خیابان سپه ساخته شد.
حمام علی‌اف در آن زمان مدرن‌ترین حمام ایران محسوب میشد که هم بخش مردانه و هم زنانه داشت. به همراه ۴ حمام خصوصی نمره دار که بعدها گسترش یافت. بخش مردانه دارای صحن بزرگ، خزینه آب گرم، خزینه آب سرد، دوش و در جنوب شرقی صحن بزرگ سونا طراحی شده بود.
در طراحی و ساخت این حمام از مستغلات و متد‌های به‌روز استفاده شده بود. این برای اولین بار بود که یک حمام عمومی با استاندارد لوله‌کشی فاضلاب و کانال‌کشی برای اگوسازی جهت خروج فاضلاب‌های زائد طراحی میشد. اگوها از آجر ساخته شده بود و روی آنها طاقی قرار داشت. این اگوها از وسط خیابان سپه می‌گذشتند.
نمای حمام‌ها با سنگی کار شد که به «کپورداشی» معروف بود. این سنگ‌ها و مصالح مورد نیاز برای ساخت حمام‌ها از بادکوبه آورده میشد. حتی به لحاظ بصری، معماری بنا، شباهت زیادی به ساختمان‌های بادکوبه داشت.
حمام گلشن
سال ساخت این حمام طبق یررسی ها یه سال 1295 خورشیدی میرسد. چون حمام گلشن توسط “حسین بالا فتحعلی اف” ساخته شد، برخی آنرا به اسم “حمام حسین بالا” میشناختند. این حمام در سه قسمت مردانه، زنانه و نمر خصوصی احداث شد و در کنار رودخانه کلیور روگا و تقریبا مقابل پیل علی باغ قرار داشت.
مسئله ای که راجع به گرمابه گلشن وجود دارد این است که در کنار آم پرورش خوک قرار داشت و مردم بنا به دلایل اعتقادی و عدم آگاهی از رفتن به این حمام اجتناب میکردند. بنابر این حسین بالا درست به حرکت هوشمندانه ای میزند .
او با توسل به امام جمعه مسجد گلشن و درخواست اینکه در آن گرمابه حمام کند این مشکل را حل میکند. شریعتمدار امام جمعه آن دوره پس از حمام در صحن آنجا نماز میخواند و مردم به شدت تحت تاثیر قرار گرفتند و از آن پس به رفتن به این گرمابه رغبت نشان میدادند.
حمام دوشنبه
این حمام به دو نام دیگر حمام تازه آباد و حمام سردار منصور نیز شهرت داشت. زیرا توسط حاکم وقت انزلی که مالک بخشی از غازیان نیز بود ساخته شد. این گرمابه در حوالی سال 1288 خورشیدی در خیابان سپه مقابل مسجد احداث شد. حمام سردار منصور از زیباترین حمام های شهر بود که برخلاف حمام علی اف مخصوص ثروتمندان بود.
حمام سه شنبه
این حمام نیز با نام حمام حاج امین شناخته میشد که توسط سازنده حمام پنج شنبه احداث شد. حمام سه شنبه در 150متری حمام پنج شنبه، درست سمت غرب مسجد سرخی در سال 1274 خورشیدی احداث شد.
حمام چهارشنبه
این حمام در خیابان شاه کوچه و نزدیک رودخانه کلیور روگا قرار داشت که توسط خانواد عظیمی ساخته شد اما با توجه به محل قرار گیری آن به حمام شاهکوچه نیز معروف بود. متاسفانه بعد از انقلاب تعطیل و به متروکه تبدیل شد و سالهای بعد کلا ویران شد.
حمام پنج شنبه
حمام پنج شنبه از قدیمی ترین گرمابه های شهر بود که در سال 1264 خورشیدی در زمان ناصرالدین شاه و در کهنه بازار انزلی ساخته شد. سبک معماری آن بسیار شبیه به حمام علی اف بود و سازنده هردو حمام سه شنبه و پنج شنبه شخصی یه نام معین تجار بود.
حمام داروغه
حمام داروغه معروف‌ترین حمام‌های تاریخی بندرانزلی به حساب می آمد. این گرمابه در گذشته پشت اداره دخانیات قرار داشت. و چون محل استقرار داروغه‌ها جنب حمام بوده در بین اهالی شهر با همین نام شناخته شده بود. این حمام سال‌ها دست به دست گشته و در نهایت مرمت و رسیدگی مجدد این گرمابه تماما بواسطه یوسف زمانی صورت گرفت.
این حمام قبل از سال ۱۳۱۴ شمسی یعنی قبل از ساخته شدن پل‌های معروف غازیان و انزلی، همزمان با «چهارسوق» و «بازار قدیمی» تخریب شد. گفتنی‌ست چاه این حمام همچنان پشت اداره دخانیات وجود دارد.
حمام شرکا
این حمام در مقابل کاروانسرای «معین» و پشت اداره تلفن قدیم (حاج کوچ‌اصفهانی) احداث شده بود. گفته میشود که این حمام بواسطه جمعی از بازرگانان بندرانزلی و رشت ساخته شده بود و به همین دلیل با نام حمام شرکا معروف شد. اطلاعات و جزییات بیشتری در خصوص سال ساخت این گرمابه در دسترس نبوده اما به نظر میرسد هم دوره حمام عمید همایون بوده باشد.
حمام عمید همایون
این حمام توسط حاکم آن زمان انزلی، شخصی به نام «عباس خان عمید همایون» احداث شد. زمان ساخت این گرمابه در حدود سال ۱۲۸۸ تا ۱۲۹۳ میرسد. حمام عمید همایون کاشی‌کاری‌های بسیار زیبایی داشت و شامل دو حمام عمومی و خصوصی بوده که بخش خصوصی آن به طرف خانه خود حاکم و بخش عمومی در اختیار مردم بود.
