دکتر محمد معین: روحی اندیشمند در پیکری پر جنب و جوش

دکتر محمد معین در روز نهم اردیبهشت 1297 هجری شمسی در محله زرجوب رشت در خانواده ای روحانی متولد شد. او که از جمله پاسداران ادبیات به شمار می رود، نامش به دفعات در وصیت نامه بزرگان ادب فارسی به عنوان قیم و امین امور تالیفی و ادبی ذکر شده است که موید دانایی و گستره معلومات وی در این حوزه است.

دوران کودکی:

در دوره کودکی وی حصبه در رشت شیوع یافت و این بیماری موجب مرگ مادر و پدرش در پنج سالگی او شد. از آن پس، محمد زیر چتر حمایت جد پدری خود، شیخ محمدتقی معین العلما، قرار گرفت. وی تحصیلات شش ساله ابتدایی را تنها ظرف دو سال در رشت تمام کرد و برای دوره دبیرستان و دانشگاه به تهران رفت. او در تمام طول تحصیل دانش آموز ممتازی بود که آینده درخشانی برایش متصور بود. در سال 1310، وارد دانشسرای عالی تهران شد و در شانزده سالگی با نوشتن پایان نامه ای به زبان فرانسه در مورد شاعر فرانسوی، لوکنت دولیل، لیسانس خود را از دانشگاه تهران در رشته ادبیات فارسی، فلسفه و علوم تربیتی دریافت نمود.

از عجایب زندگی دکتر محمد معین و نشانه ای از هوش و تواناییش آن بود که در سال 1314 و در 17 سالگی به دبیری دبیرستان شاهپور اهواز و چند ماه بعد به جهت لیاقت به ریاست دانشسرای مقدماتی اهواز منصوب شد.

در سال 1318، پس از انتقال به تهران، کفالت اداره دانشسراها در وزارت فرهنگ به او داده شد. با وجود تمامی این مناصب و پیشرفت ها، وی ادامه تحصیل داد و در سال 1321 اولین فردی بود که با نوشتن پایان نامه ای با عنوان «مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات پارسی» به درجه دکترای ادبیات فارسی نائل شد.

شروع علاقه به فرهنگ لغت‎نامه نویسی:

دیدار دکتر معین با سرپرست گروه باستان شناسی از فرانسه، علاقه وی نسبت به فرهنگ لغت نویسی را تشدید کرد. در ابتدا، وی اقدام به تصحیح لغت نامه برهان، اثر محمد حسین بن خلف تبریزی، نمود و ضمن این کار، آن را تکمیل کرده و در پنج جلد چاپ کرد. تلاش های وی در عرصه ادبیات فارسی بدان حد خالصانه بود، که نظر دهخدا را جلب کرد. در سال 1325، دهخدا با تاسیس سازمان لغت نامه در خانه خود، از اساتید و دانش پژوهان برجسته حوزه ادب فارسی دعوت نمود تا در این کار با او همکاری کنند. یکی از این افراد دکتر معین بود. عملکرد و همکاری وی در این سازمان به حدی متعهدانه بود که دهخدا با آغاز بیماریش، وصیت کرد که کار بررسی مجلدات بعدی لغت نامه به دکتر معین سپرده شود و تمامی فیش های چاپ نشده این لغت نامه به او تحویل شود. هفتصد صفحه از این اثر شخصاً به دست دکتر معین تالیف شد و نه هزار صفحه تالیف شده دیگر توسط سایر مولفان، نیز به دست او بازبینی و تصحیح شد.

فرهنگ معین:

دکتر معین خدمات بی نظیری به جامعه ادبی و فرهنگی ایران نمود. مهم ترین کار او گردآوری فرهنگ فارسی در شش جلد است که طی 16 سال و با زحمت فراوان در یک مقدمه و سه بخش نوشته شد.

فرهنگ معین حاوی اطلاعاتی در زمینه لغات و تلفظ آن، ریشه کلمات، آشنایی با بزرگان عرصه ادب، هنر سیاست و و جامعه، آشنایی با آثار قلم و معماری گذشتگان، آگاهی یافتن از اقوام، مکان های جغرافیایی، اطلاعات تاریخی مانند جنگ، صلح و معاهده ها، و آشنایی با فرقه های مذهبی است.

آثار دکتر محمد معین:

از دکتر معین 23 کتاب در حوزه تالیف، پنج کتاب در حوزه تصحیح، چهار ترجمه و حدود یکصد مقاله در زمینه ادبیات و زبان، تاریخ و فرهنگ، فلسفله، مذاهب و رجال باقی مانده است.

افتخارات علمی جهانی:

آشنایی دکتر محمد معین با زبان های مختلف، از جمله عربی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، پهلوی سانسکریت و اوستایی، باعث شده بود که سفرهای علمی زیادی به کشورهای مختلف جهان داشته باشد و در مجامع و کنگره های ادبی زیادی دعوت شود. دعوت برای سخنرانی در دانشگاه هاروارد، دانشگاه لاهور، شرکت در کنگره خاورشناسان، کنفرانس میراث مشترک فرهنگی از جمله فعالیت های او در دیگر کشورهای جهان است.

او از چندین دانشگاه معتبر دارای مدرک دکترای افتخاری است و در اوایل جوانی مدرک خود را در رشته خط شناسی، قیافه شناسی و مغزشناسی به صورت مکاتبه ای از آموزشگاه روانشناسی بروکسل اخذ نمود.

شخصیت برجسته، پژوهش ها و تلاش های علمی وی سبب شده بود که حتی در خارج از کشور نیز نظرهای زیادی به دکتر معین جلب شود و برای ارج نهادن به تمامی این تلاش ها مدال ها و جوایز متعددی به او اعطا شود. نشان دوم سپاس، جایزه عالی آکادمی ادبیات فرانسه، نشان هنر و ادبیات دولت فرانسه، نشان آکادمیک از رئیس جمهور فرانسه، نشان لژیون دونور، و بسیاری دیگر از اقداماتی است که در جهت تقدیر از جایگاه علمی دکتر محمد معین انجام گرفت.

امانت دار بزرگان ادب پارسی:

ویژگی های اخلاقی و علمی وی باعث شده بود نه تنها دهخدا، حتی کسانی که او را هرگز ندیده بودند، نیز به دکتر محمد معین علاقه مند شوند. اصرار او بر حفظ و انتقال صحیح آثار پیشینیان و تلاش او برای جلوگیری از تحریف آثار آنان حاکی از امانت داری اخلاقی او است. این امانت داری چنان در شخصیت وی برجسته بود که حتی نیما یوشیج که از عدم علاقه دکتر معین به شعر نو آگاهی داشت، نام او را در وصیت نامه خویش به عنوان قیم آثارش ذکر کرد. بدین ترتیب، دکتر معین، افسانه و رباعیات و ماخ اولای نیما را با همکاری جلال آل احمد و دکتر جنتی عطایی تصحیح و به چاپ رساند.

واپسین سال های عمر:

سال ها تحقیق و تصحیح و تلاش برای حفظ و انتقال ادب و فرهنگ فارسی، سبب شده بود که دکتر معین در کنگره ها و کنفرانس های زیادی شرکت کند. در آبان 1345، پس از خاتمه کنگره ایران شناسی در تهران، وی از طرف دولت مامور شد تا در یک کنفرانس در ترکیه شرکت کرده و برای شناساندن ایران به دانشمندان آن روزگار سخنرانی کند.

بار سنگین ده روز کنفرانس و معرفی ایران برای دانشمندان خارجی و شانه خالی کردن دو نفر از همراهان وی از مسئولیت های خویش در این راه، سبب شد که دکتر محمد معین حتی فرصت کافی برای استراحت نیابد.

پس از اتمام کنفرانس، در آذر 1345 به تهران بازگشت و بدون استراحت کافی، فردای آن روز به دانشگاه رفت. حوالی ظهر، فشار کاری او را در اتاق اساتید از پا انداخت و دچار سکته مغزی شد. بلافاصله، او را به بیمارستان آریا منتقل کردند، اما دکتر معین پس از چند روز به حالت کما رفت. این کما پنج سال به طول انجامید و تلاش پزشکان ایرانی و پزشکان دعوت شده از شوروی و انگلستان و حتی انتقال او به کانادا به جایی نرسید و او برای همیشه چشم بر جهان بست.

آرامگاه:

دکتر معین سال های کودکی خود را در کنار پدربزرگش گذراند و به دلیل شیوع حصبه در رشت، دو سالی را در آستانه اشرفیه اقامت کردند. ایام خوش کودکی و بازی در زمین های سرسبز این ناحیه موجب تعلق خاطر او به این شهر شده بود، به نحوی که چند سال قبل از بیماری، اقدام به خرید باغی در آستانه اشرفیه و ایجاد یک آرامگاه خانوادگی نمود. پیکر دکتر محمد معین پس از تشییع از مسجد فخرالدوله به سمت رشت و آرامگاه خانوادگیش در آستانه اشرفیه منتقل شد. این آرامگاه در کنار حشمت رود قرار دارد و به همت وزارت فرهنگ و هنر آن زمان فضاسازی شده است.

خانه موزه دکتر معین:

دکتر محمد معین دارای دو خانه در رشت و تهران بود که خانه وی در رشت مورد بی توجهی قرار گرفته است و درب آن با زنجیری به روی مشتاقان ادب پارسی بسته است. اما خانه وی در تهران از وضعیت بهتری برخوردار است و مسئولان شهرداری آن را به شکل موزه در آورده اند. این خانه در خیابان پیروزی قرار دارد و به عنوان لوکیشن برای ضبط فیلم استفاده می شود. فیلم‌هایی همچون شهرزاد، سرزمین کهن و بیست و یک روز جز آن دسته هستند. علاقه مندان می‌توانید همه روزه از ساعت 10 صبح الی 4 بعدازظهر از خانه موزه دکتر معین دیدن کنند.