سوغات گیلان: از حصیر و نمدبافی گرفته تا سفالگری و خراطی

یکی از مواردی که در هر سفر ذهنمان را به خود مشغول می‌کند، خرید سوغاتی برای فامیل‌، دوست و آشنایان یا حتی برای خودمان است. استان گیلان سوغاتی‌های جالبی دارد که در هر شهر توریستی در کنار جاذبه‌های تاریخی و گردشگری می‌توانید بازارهایی از سوغات گیلان را ببینید.

شرایط خاص آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی و سابقه چندین هزار ساله این سرزمین موجب شده که این استان دارای صنایع دستی و سوغات متنوعی باشد. پس از ورود به بازار سنتی شهرهای گیلان با دیدن چیدمان میوه‌های رنگارنگ، خوراکی‌ها، صنایع‌دستی و … می توانید شاهد تکاپو و پویایی بازارهای صنایع  و هنرهای دستی آنجا باشید.

صنایع‌دستی از سوغاتی‌های مهم استان گیلان محسوب می‌شود که متاثر از شرایط اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی هر منطقه بوده و همچنین با نیازهای روزمره جوامع شهری و روستایی استان، متفاوت است و می‌توانید صنایع‌دستی مربوط به هر منطقه را در همه شهرها و روستاهای استان گیلان بیابید. در ادامه این نوشتار به برخی از این صنایع اشاره می‌کنیم؛

گلیم:

گلیم نوعی زیرانداز مصرفی مردم است که تار آن از نخ‌پنبه و یا پشم و پود آن از پشم شکل گرفته و در اندازه‌های مختلف، توسط دار گلیم بافی و به کمک ابزارهای ساده و غالبا توسط زنان و عمدتا در منازل بافته می‌شود، گرچه تولید گلیم در مناطق مختلف کشور رواج دارد، لیکن گلیم هر منطقه، متاثر از شرایط مختلف و دارای ویژگی‌های خاص خود بوده و گلیم گیلان که در مناطق روستایی بندر آستارا و تالش بافته می‌شود دارای هویت خاص خود می‌باشد.

رشتی دوزی:

رشته دوزی از جمله هنرهای بومی و خاص استان گیلان به‌حساب می‌آید و به رشته دوزی و گلبند دوزی مشهور است. در این نوع رو دوزی سنتی، هنرورز با استفاده از قلاب و نخ‌های ابریشمی رنگین، پارچه‌های ملون ماهوت را با دوخت زنجیره مزین می‌کند.

پژوهشگران و محققان با توجه به قطعات قلابدوزی شده به دست آمده از لولمان گیلان معتقدند که سابقه رشته دوزی به سده‌های ۳۲۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد( دوره هخامنشی) می رسد.

قدیمی ترین رشتی دوزی موجود در موزه‌های ایران، اثر استاد حسین رشتی متعلق به قرن ۱۳ هجری قمری بوده و در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. بنا به مدارک موجود این هنر پس از اسلام رونق فراوان داشته و در دوران حکمرانی شاهد عباس صفوی جزء اقلام صادراتی محسوب می شد و همراه با ابریشم به اوج شکوفایی خود رسید، در زمان افشاریه و زندیه همچنان جایگاه خویش را حفظ کرده و در اواخر حکومت قاجاریه به تدریج از انحصار طبقه مرفه جامعه خارج و در اختیار دیگر اقشار جامعه نیز قرار گرفت. در حال حاضر شهر رشت همچون گذشته مهمترین مرکز قلابدوزی ایران محسوب شده و برخلاف گذشته زنان پرچمدار آن هستند.

حصیر بافی:

حصیربافی و سبدبافی از صنایع دستی و خانگی بسیار رایج در استان گیلان است و تولید انواع سبد و حصیر در اکثر نقاط این استان رواج دارد، حصیر به شکل‌های مختلف زنبیل، کلاه، سفره، سبد، آبکش و زیر داغی حصیری در تمامی خانه‌های گیلان وجود دارد، نقاطی از گیلان که از نظر تولید حصیرهای زیبا و مرغوب شهرت بیشتری دارند عبارتند از: خمام، بندرانزلی و روستاهای اطراف آنها.

مروار بافی:

مروار بافی عبارت است از بافت اشیاء و وسایل مختلف با استفاده از ساقه‌های تازه گیاهان و ترکه است. مروار بافان گیلانی مقادیر قابل توجهی از ترکه‌ها را از ملایر خریده و به گیلان حمل می کنند. این رشته در گیلان بسیار رونق یافته و مراکز تولید آن در آستانه اشرفیه و تازه آباد گورکا از توابع آستانه اشرفیه می‌باشد.

بامبو بافی:

به بافت سبد از رشته های به دست آمده از گیاه نی‌خیزران( بامبو) گفته می شود. در این رشته با استفاده از ابزار بسیار ساده، نی خیزران را به تارهای نازک تبدیل و انواع طرح های سبد بافته می شود. آب و هوای مساعد، رطوبت فراوان و کیفیت خاک، زمینه بسیار مساعدی را برای رویش طبیعی یا کشت بامبو، یعنی نی خیزران فراهم ساخته است. از مهم ترین مراکز تولید محصولات بامبو روستاهای اطراف لاهیجان به ویژه روستای لیالستان است.

سفالگری:

گفته می‌شود که صنعت سفالگری حدود ۱۰ هزار سال قبل توسط زنان اختراع شد. در حال حاضر سفالگری در بیشتر نقاط گیلان خصوصا اسالم، لاهیجان، رودسر و آستانه اشرفیه و آستارا متداول است. از ویژگی‌های سفال گیلان بدون لعاب بودن است، سفالگران گیلانی غالبا از لعاب استفاده نمی کنند تا به کار خود اصالت بیشتری بدهند. در مواردی استفاده از لعاب ضروری است مانند ساخت ظرف مخصوصی به نام « گمج » که از لعاب سبز رنگ که با طبیعت گیلان سازگاری دارد استفاده می شود.

چموش دوزی:

چموش، نوعی پای افزار قدیمی مردم گیلان، خصوصا در مناطق کوهستانی است که جنس آن از چرم طبیعی و در اندازه‌های مختلف، با توجه به سفارش و یا نوع مصرف در شهرک ماسوله، فومن، در حد بسیار اندکی تولید می شود. هم اکنون، با کثرت و تنوع بسیار کفش‌ها و پوتین‌های دستی و ماشینی، تولید آن منسوخ و مصرف آن نیز چندان معمول نیست، لیکن هنوز هم مشتریان فراوانی دارد که آن را جهت تزئین و دکور منازل و اماکن و ی سوغات سفر خریداری می کنند.

نمدبافی:

یکی از صنایع دستی بسیار قدیمی که در استان گیلان نیز همانند بسیاری از نقاط مختلف کشور رایج است، نمد بافی است که اصلی ترین مواد اولیه آن پشم گوسفند است و عمده‌ترین مناطق تولید نمد، در اطراف شهرستان‌های رودسر، رودبار و تالش می باشد. نمدبافی از صنایع‌دستی پرمشقت و مورد مصرف تولید آن به عنوان زیر انداز است. نمد گیلان، در اندازه‌های مختلف و در اشکال بیضی، گرد و چهارگوش با متن مشکی و یا سفید و نقش‌های ظریف و الوان و با دوام زیاد، توسط مردان تهیه می شود و از مرغوبیت بسیار خوبی برخوردار است.

چادر شب بافی:

این نساجی سنتی ( پارچه‌بافی سنتی) در شرق گیلان و در روستای قاسم‌آباد شهرستان رودسر رونق دارد و از ابریشم طبیعی و پنبه بافته می شود که به چادر شب معروف است و نام دستگاه آن پاچال می باشد، از چادر شب برای دوخت پرده و رو تختی و رویه لحاف استفاده می شود و زنان محلی برای جلوگیری کردن از نفوذ رطوبت آن را به دور کمر خود می بندند، شایان ذکر است که تولید چادر شب از ابریشم رو به فراموشی است و امروزه آنرا با کاموا و الیاف مصنوعی تولید می‌کنند.

نازک‌کاری چوب و خراطی:

وجود جنگل‌های انبوه و گسترده در سطح استان گیلان موجب فراوانی انواع چوب و نیز بیان کننده نقش بسیار آن در زندگی مردم این خطه است و تولید بسیاری از مصنوعات متنوع چوبی را معمول و متداول می کند، از میان دستاوردهای چوبی مردم این منطقه، نازک‌کاری چوب و یا خراطی، دارای شهرت بسیار است که مرکز وسیع و تولید آن، شهرستان رشت بوده و جمع کثیری از صنعتگران به تولید انواع وسایل چوبی از قبیل ظروف شکلات خوری، قندان، میوه خوری، نمکدان، آجیل‌خوری، عصا، چوب رختی و …… مشغولند و تولیدات مذکور خصوصا در سال‌های اخیر، از تنوع بسیار مطلوب و کیفیت نسبتا خوبی برخوردار شده است.

تولیدات دستباف پشمی:

در مناطق مختلف کوهستانی و ییلاقی گیلان که دامداری رواج بیشتری دارد، تولیدات دستباف پشمی یکی از صنایع دستی مردم این منطقه به شمار می رود و از آن میان، می توان محصولات متنوع و ارزشمندی از جمله جوراب، دستکش، بلوز، شال‌گردن و ……. را برشمرد، که عمدتا توسط زنان بافت می شود و این محصولات، پوشش گرم‌کننده مناسبی در مناطق سردسیر گیلان به شمار می روند، مناطق ییلاقی و کوهستانی شهرستان های رودسر، لاهیجان، فومن، صومعه سرا، رودبار و تالش عمده ترین مناطق تولید این محصولات است.

قالی بافی:

هنر قالی‌بافی که از سابقه بس طولانی در کشورمان برخوردار است و قالی هر شهر ایران به جهت ویژگی بافت و نقش خاص، دارای شهرت جهانی است، در این استان نیز حیات دوباره یافته و اینک، در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سایه سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در امر آموزش و تهیه، تدارک و توزیع مواد اولیه و ابزار کار و نیز تدارک و پرداخت اعتبارات و تسهیلات بانکی و تشویق بخش های خصوصی و تعاونی در قالب تولید انفرادی در منازل و یا گروهی در کارگاه‌ها، تدریجا در نقاط مختلف شهری و روستایی این استان رونق گرفته و قالی‌های نفیس پشمی و ابریشمی نیز یافته می‌شود.

تابلوهای نقاشی مینیاتور و معرق:     

تولید تابلوهای معرق و نیز تابلوهای نقاشی مینیاتور، بیشتر در قالب چند کارگاه تولید و آموزش و عمدتا در شهر رشت، در سال‌های اخیر فعال شده و تابلوهای نفیسی نیز تولید می شود که از استقبال نسبتا خوبی نیز برخوردار است.

کدوی قلیانی:

یکی از صنایع دستی خاص گیلان نقاشی روی کدو است، کدویی که روی آن نقاشی می شود کدوی قلیانی نام دارد و در گیلان به قلیان کوئی معروف است. از کدو قلیانی برای تهیه تنگ یا ظرف محتوی آب قلیان، پایه‌چراغ و نیز کدوی منقوش استفاده می شود. مرکز اصلی این هنر شرق گیلان بخصوص لیالستان لاهیجان می‌باشد.

مینای خانه بندی:

یکی از صنایع سنتی استان گیلان میناکاری یا مینای خانه‌بندی می باشد که مواد اولیه آن نقره خالص استرلینگ با تزئین آب طلا و رنگ های معدنی می باشد. محصولاتی همچون سرویس چای خوری، آیینه و شمعدان و … از تولیدات بسیار زیبا و گرانبهای این هنر می باشد که بنا به سفارش به خارج از کشور نیز صادر می‌شود.

منبت:

کنده‌کاری و ایجاد نقوش نیم برجسته توسط ابزار خاصی به نام مغاربر روی چوب را منبت می‌گویند که به دلیل فراوان بودن چوب در جنگل‌های شمال کشور این رشته هنری در گیلان رونق خوبی دارد.

شال بافی:

جزء دست بافتنی‌های سنتی گیلان به ویژه غرب استان می‌باشد که مواد اصلی و اولیه آن از پشم گوسفند بوده و بدون طرح، ساده و خود رنگ می‌باشد. مرکز اصلی این دست بافتنی‌های سنتی، ماسال، شاندرمن و هشتپر است.

تولیدات عروسک کاموایی:

نوعی تولیدات دستباف فانتزی در شهرک ماسوله که در ساعات فراغت روزانه توسط زنان بافته می‌شود، عروسک کاموایی نام دارد، که غالبا هر مسافر و بازدیدکننده از آن شهرک باستانی زیبا، جهت یادبود و ارمغان سفر نمونه ای از این عروسک‌های کاموایی خریداری می‌کنند.