موسيقي استان گيلان: از جمله غنی‌ترین گنجینه‌های فرهنگ موسیقی در ایران

موسيقي و آلات موسیقی

موسيقي استان گيلان يکي از غني‌ترين گنجينه‌هاي فرهنگ موسيقي در ایران محسوب می‌شود. دکتر اميراشرف آريانپور در کتاب گيلان مي‌نويسد: موسيقي استان گيلان، این گنجينه غني فرهنگ موسيقي، برخلاف بسياري از مناطق ايران از وحدت سبک برخوردار نيست. به اين معنا که نقاط مختلف موسيقي استان گيلان چه از نظر تنوع آوازها و چه به لحاظ خصوصيات ملودي و ريتم از سبک‌هاي متفاوتي برخوردار است و اين تفاوت سبک به‌خصوص در موسيقي مردم توالش با موسيقي محلي مناطق ديلمان و اسپيلي و ساير نواحي گيلان کاملا مشهود است. به‌طور کلي مردم تالش سه نوع آهنگ دارند: قديم دستان، تالش دستان و تازه دستان. آهنگ‌هاي گيلان به ويژه در سياهکل و ديلمان از طبيعت الهام گرفته‌اند. در سال 255هـ. ق احمد بن توکل، نديم خليفه عباسي معتمد علي الله، در کتابي تحت عنوان «الموسيقي العراقيه» که بخشي از آن درباره موسيقي ديلمان بود آورده است: «آوازخواني مردم خراسان با زنج است که داراي هفت سيم و زخمه آن مانند زخمه چنگ است و آوازخواني مردم ري و طبرستان و ديلمان با تنبوره است…».

ابونصر فارابي نيز در کتاب «الموسيقي» (339 هـ. ق) از تنبور گيلاني نام برده است: «تنبور خراساني داراي دو سيم است و گونه اي ديگر تنبور جيلي (گيلاني) است. شيوه کوک تنبور گيلاني از شيوه کوک خراساني‌ها جداست».

با توجه به مقاله مرحوم عبداله ملت پرست، نام و مشخصات برخي از موسيقي هاي بومي و آوازهاي محلي گيلان را از نظر می‌گذرانیم:

1- خره: نام آهنگي است که به عنوان خرلنگ معروف است.

2- کشتي مقام: با سرنا و نقاره و در مراسم کشتي محلي اجرا مي‌شود.

3- عروس بران: هر مرحله جشن عروسي موسيقي ويژه خود را دارد.

4- ورزا جنگ: در مايه ابوعطا و دشتي از مقام شور است و در جنگ گاوهاي نر به کار مي‌رود.

5- پهلوي خواني: دوبيتي گيلاني است که در هنگام چيدن برگ چاي خواند مي‌شود.

6- بجارسري: ترانه‌هايي است که وقت کار در شاليزار خوانده مي‌شود.

7- گلن کشي: اين قطعه به صورت در آمد آواز دشتي در مناطق کوهستان اجرا مي‌گردد.

8- گوسفند دوخوان (فراخواندن گوسفند): اين آهنگ از نظر کيفيت ملوديک و ساختار موسيقي با استفاده از فواصل گوناگون گام شور ترکيب بسيار زيبايي يافته است و جمله‌بندي موسيقي آن با توجه به فضاي فولکلوريک فوق‌العاده متنوع است.

9- آبکناري: نوعي آواز در آمد دشتي است.

10- زرد مليجک (گنجشک زرد): يکي از آشناترين آوازهاي بومي گيلان است که به همت استاد صبا به گنجينه موسيقي ملي ايران افزوده شده است.

11- شرفشاهي: چهار دانه‌هاي شرفشاه از عرفا و شعراي معروف قرن هفتم گيلان که در دستگاه شور خوانده مي‌شود.

تصنيف براي میرزا کوچک خان:

در ادبيات شفاهي مردم گيلان، تصنيفي است که مردم به هنگام مبارزات جنگلي‌ها براي ميرزا کوچک خان جنگلي سروده‌اند. اين تصنيف در مناطق مختلف به شکل‌هاي متفاوت خوانده مي‌شود:

چقدر جنگلا خوسي، ملت واسي  خستا نبوسي، مي جان جانانا

ترا گوما ميرزا کوچيک خانا

خدا دانه که من نتانم خفتن   از ترس دشمن، مي ديل آويزانا

ترا گوما ميرزا کوچيک خانا

چرا زودتر نايي، تندتر نايي، تنها بنايي، گيلان ويرانا

ترا گوما ميرزا کوچيک خانا

بيا اي روح روان، تي ريش قربان، به هم نوانان، تي کاس چومانا

ترا گوما ميرزا کوچيک خانا

اما رشت جغلان، ايسيم تي قربان  کنيم امي جانا، تي پا جير قربانا

ترجمه:

چقدر در جنگل براي مردم مي‌خوابي، خسته نشدي/ جان جانانم، با توام اي ميرزا کوچک خان/ خدا مي‌داند که من نمي‌توانم از ترس دشمن بخوابم/ دلم آويزان است، با توام اي ميرزا کوچک خان/ چرا زودتر نمي‌آيي، تندتر نمي‌آيي، تنها گذاشتي/ گيلان ويران را، با توام اي ميرزا کوچک خان/ بيا اي روح روان، قربان ريشت/ چشمان کاست را نبند، با توام اي ميرزا کوچک خان/ اما بچه هاي رشت، قربانت مي رويم/ جانمان را زير پايت قرباني مي‌کنيم.

ترانه‌های عامیانه در موسيقي استان گيلان

ساختمان ترانه‌های عامیانه موسيقي استان گيلان را به سه نوع تقسیم کرده‌اند: نوع اول آهنگ‌هایی که ساختمان آن‌ها از چند جمله کوتاه، هم قرینه و متوازن تشکیل شده و بیشتر ترانه‌های محلی گیلان را شامل می‌شود. نوع دوم ترانه‌های عامیانه از نظر ساختمان، جمله‌بندی و وزن وسیع تر از انواع دیگر است و بی‌شباهت به موسیقی کلاسیک و آوازی ایران نیست، از جمله روش توسعه وگسترش آهنگ‌ها و نیز وزن و ریتم آن‌ها، برخی از خصوصیات آوازها و دستگاه‌ها را به خاطر می‌آورد. نوع سوم آهنگ‌های رقص است که فاقد کلام می‌باشد و معمولا در مراسم‌ها همراه با رقص اجرا می‌شود.

ترانه‌های عامیانه از نظر پایه و مقام، مانند آوازها و دستگاه‌های موسیقی کلاسیک ایران براساس واحد این مقامات، بنیاد یافته‌اند. از نظر وزن و ضرب غالبا از آهنگ‌های ضربی و ترانه هایی تشکیل می‌شوند که به طور کلی ساختمان و استخوان‌بندی و وزن مشخصی دارند و حتی ترانه‌هایی که از لحاظ وزن و ضرب نسبتا آزادتر و نامحدودترند، دارای وزنی به اصلاح مخفی هستند. بسیاری از ترانه‌های عامیانه گیلان دارای آهنگهای خاص هستند که همراه قصه‌ها و افسانه‌های عامیانه اجرا می‌شوند. موسیقی این داستان‌ها از اصالت کمتری برخوردار بوده و بیشتر جنبه بداهه‌سرایی آزاد دارند.

ترانه‌های عامیانه گیلان از نظر موضوع به چند دسته مشخص تقسیم می‌شوند: ترانه‌های قهرمانی و حماسی، ترانه‌های مربوط به کار (کشت و زراعت)، ترانه‌های مخصوص تشریفات مختلف (جشن عروسی، تولد، عید)، ترانه‌های توصیفی، ترانه‌های عاشقانه، آهنگ‌های کودکانه و لالایی، ترانه‌های مذهبی و نوروز خوانی. در سال‌های اخیر استفاده از سازهای گوناگون موسیقی ملی ایران، در استان گیلان به طور گسترده‌ای رواج یافته و درنتیجه شاهد نفوذ مقام‌های موسیقی ایرانی در موسیقی سنتی گیلان هستیم، هر چند که این مقام‌ها در موسیقی سنتی پنهان و موجود بودند اما اینک به رشد و توسعه رسیده‌اند.

سی و چهار نام و موضوع، اسامی موسیقی بومی و آوازهای محلی گیلان را تشکیل می‌دهند. از قبیل: کشتی مقام، در موقع مراسم کشتی محلی گیلان، عروس‌بران، آهنگ ورزاجنگ، بجارسری، مربوط به فعالیت‌های دسته جمعی زنان شالیکار، شرفشاهی، براساس دوبیتی‌ها یا چهاردانه‌های سید شرف‌الدین (شرفشاه)، هی یار هی یار، دیلمانی و…

نام سازهای خاص موسيقي گیلکی

انواع مختلفی از سازهای موسیقی، خاص استان گیلان هستند که شامل چندین نوع «کرنا»، نقاره، بومی گیلان، چندین نوع نی، سرنا و دوتار تالشی و دیگر انواع سازهای بومی می‌باشند.