کاشف السلطنه: یک عمر پر از عطر چای

لاهیجان، شهر چای های خوش عطر ایرانی، رونق خود را اگر مدیون یک نفر باشد، او کاشف السلطنه است. پیش از کشت چای در این منطقه از کشور، چای بیشتر به عنوان دارو در بین ایرانیان شناخته می شد و قبل از ورود این نوشیدنی به ایران، مصرف قهوه در بین ایرانیان متداول بود. از این رو، هنوز هم به مکان سرو چای، قهوه خانه گفته می شود. پس از تلاش های کاشف السلطنه، لاهیجان به قطب کشت چای ایران بدل شد.

سابقه چای در جهان و ایران:

سابقه استفاده از چای و تولید آن در جهان به پنج هزار سال پیش می رسد. اما برخلاف شرق آسیا، نوشیدن چای در ایران تا حدود عصر صفوی تا قاجار، جز به عنوان دارو  رایج نبود. در کتب علمی و پزشکی قدیمی ایران، انواع مختلفی از چای ذکر شده است که برای درمان برخی بیماری ها تجویز شده اند.

در این دوران، چای از چین از طریق جاده ابریشم به ایران و سایر نقاط جهان منتقل می شد. به تدریج کشت این گیاه در هند نیز رایج شد و تاجران توانستند این گیاه را از مرزهای جنوبی کشور وارد کنند.

اولین تلاش برای رواج کشت و نوشیدن چای در بین مردم ایران توسط حاج محمد حسین اصفهانی در زمان ناصرالدین شاه انجام گرفت. تلاش های وی به ثمر ننشست و این موفقیت تا دوره مظفرالدین شاه و مامور شدن کاشف السلطنه برای انتقال دانش چای کاری به ایران به تعویق افتاد.

کاشف السلطنه که بود؟

آقا محمدخان قاجار قوانلو، ملقب به کاشف السلطنه، فرزند اسدالله میرزا در سال 1244 هجری شمسی در تربت حیدریه به دنیا آمد. نسب وی به عباس میرزا نایب السلطنه می رسد. وی در 16 سالگی به استخدام وزرات خارجه درآمد و پس از آن برای تحصیل در رشته حقوق دانشگاه سوربن عازم پاریس شد. وی در سال پنجم اقامت خود در پاریس به رتبه نایب اولی سفارت ارتقا یافت. محمد خان پس از هشت سال به ایران بازگشت و در این دوره با مخالفان استبداد همراه شد و به کار شب نامه نویسی و نشر افکار جدید پرداخت. فعالیت وی تا بدان جا پیش رفت که ناصرالدین شاه دستور دستگیری اش را صادر کرد، از این رو ابتدا به نیشابور و پس از آن به روسیه و عثمانی گریخت.

پس از قتل ناصرالدین شاه، کاشف السلطنه یک بار دیگر به ایران بازگشت و در سال 1272 به سمت ژنرال کنسول ایران در هند منصوب شد. وی بر این باور بود که پول مملکت نباید برای خرید چای و قند از خارج صرف شود و از آنجا که در آن زمان سالانه حدود 5 میلیون تومان از بودجه مملکت صرف این امر می شد، شاه نیز با این ایده موافق بود. به همین دلیل، ماموریت یادگیری فنون چایکاری و تهیه چای نیز علاوه بر امور معمول به او محول شد. بالاخره، تلاش های شبانه روزی اش به ثمر نشست و طی دو سال تمامی مراحل کشت چای را فراگرفت.

کاشف السلطنه در بررسی های خود موقعیت زمین های گیلان به خصوص لاهیجان و تنکابن را برای برای کشت چای مطلوب ارزیابی کرد. در نتیجه در مراحل مختلف 3000 نهال و بذر چای را به همراه چند گیاه دیگر از طریق کشتی از هند به بوشهر و پس از آن به لاهیجان منتقل نمود. حاصل این تلاش، احداث اولین باغ های چای کشور در سال 1279 در لاهیجان بود که امروزه در خطه بزرگی از شمال کشور به پیشه اصلی مردمان تبدیل شده است.

به عنوان حسن ختامی بر خدمات خود، وی رساله دستورالعمل کشت چای را به چاپ رساند و به صورت جامع و کامل تمامی مراحل کار از کشت، نحوه چیدن، درجه بندی، مراحل خشک کردن و سایر امور مربوط به چای را در آن آموزش داد.

کاشف السلطنه به جز مسئول امور خارجه و کشت چای، مدتی را مامور تاسیس یک شهرداری به سبک جدید برای تهران بود. در اینجا نیز همچون سمت های قبلی لیاقت خود را اثبات نمود و فعالیت های زیادی را در شهرداری برای اولین بار اجرا کرد. نامگذاری خیابان ها و کوچه های تهران، شماره گذاری منازل، احداث تیر برق و برخی فعالیت های دیگر از جمله اقدامات مهمی است که به نام او ثبت شده است.

با وجود همه این خدمات، وی پس از یک سال و اندی از این سمت استعفا داد و مجددا به وزارت خارجه بازگشت. با روی کار آمدن رضا شاه، امور سازمان چای کشور به او محول شد. از جمله اقدامات روزهای پایانی عمر وی تلاش برای تکمیل پروژه کارخانه چای، تهیه ابزارالات کارخانه و استخدام چند متخصص بود.

سرانجام، در سال 1308 هجری شمسی، در بازگشت از سفر چین و ژاپن برای آموختن تجربیات تازه، در مسیر بوشهر طی یک حادثه رانندگی چشم از جهان فروبست. به پاس سال ها زحمت و رنج او در مسیر وارد کردن علم چایکاری به ایران، به حق به او لقب پدر چای ایران داده شد. طبق وصیتش، جسد کاشف السلطنه در میان زمین های سرسبزی که رونق خود را مدیون او بودند، روی تپه ای در لاهیجان دفن شد. در حال حاضر، مقبره وی به عنوان موزه تاریخ چای از دیدنی های این شهر به شمار می رود.

زمین های مقبره کاشف السلطنه توسط خود او در سال 1307 خریداری شده بود. بنای آرامگاه از مرمر سیاه و به سبک معماری غربی با اسکلتی از بتن و نمای طوسی ساخته شد. پلان کلی بنا شباهت زیادی به محل دفن رضاشاه پهلوی دارد.

تالار مستطیل شکل بزرگی در این بنا قرار دارد که به عنوان موزه در دو طبقه مشغول به کار است. 532 قلم اشیای باارزش تاریخی در دو طبقه این موزه قرار گرفته اند. در طبقه همکف موزه چای، دو سماور روسی، سینی نقره، پیمانه و جعبه چای، چپق کیسه توتون، قهوه خوری چینی، مشربه{ ظرفی بزرگ برای حمل آب} و برخی از دست نوشته های کاشف السلطنه در معرض دید عموم قرار گرفته اند.

طبقه دوم موزه به نمایش ظروف سفالی، زیورآلات، اشیای عصر اشکانی و سلجوقی، اسناد و قباله، تسبیح، جاجیم، پیمانه شیر، تغار کوچک چوبی، تنگ و برخی اشیای قدیمی دیگر اختصاص یافته است.

به علاوه، گردشگران در این موزه با مراحل کشت، برداشت، نگهداری، پرورش بوته چای، فرآوری و آماده سازی آن نیز آشنا می شوند.

دیدنی های نزدیک به موزه چای:

آبشار شیطان کوه و پارک لاهیجان در نزدیکی این مکان قرار دارند.

مسیر دسترسی:

گیلان، لاهیجان، انتهای خیابان کاشف شرقی، بعد از میدان دکتر حشمت، حدفاصل خیابان شهید هاشمی نژاد و کاشف شرقی