گورستان ارامنه: یادآور تلخ جنگ جهانی دوم

گورستان ارامنه یادگار تلخ جنگ جهانی دوم و مربوط به لهستانی‌هایی است که طی حمله نازی‌ها از طریق بندرانزلی به ایران پناهنده شدند. پس از پیوستن شوروی به صف متفقین و امضای تفاهم نامه همکاری با دولت لهستان در لندن، در نتیجه این توافق شوروی، اسرای جنگی و تبعیدیان لهستانی را آزاد کرد و به آنها اجازه داد تا خاک این کشور را ترک نموده و به ایران بروند. از آنجا بود که بندرانزلی ناگهان میزبان 115 هزار لهستانی شد و در بهار و تابستان 1942 میلادی، 1321 هجری شمسی از بندر کراسنووسکا وارد خاک ایران شدند. هلنا ولوش یکی از هزاران لهستانی بعدها نوشت: درمانده از کار اجباری، بیماری و گرسنگی در حالی که چندان شباهتی به زندگان نداشتیم در بندرانزلی از کشتی‌ها پیاده شدیم آنجا همه باهم زانو زدیم تا به ساحل شنی که خاک ایران زمین بود بوسه بزنیم. از سیبری رها شده بودیم و به ایران رسیده بودیم، برای هزاران مرد و زن و کودک لهستانی سواحل ایران فقط یک معنا داشت، آزادی. با این حال رسیدن به انزلی به معنای پایان درد ورنج ایشان نبود. پناهجویان لهستانی از تیفوس، خستگی مفرط  ناشی از شرایط طاقت‌فرسای تبعید در شوروی و سفر طولانی به کرانسووسک و سوءتغذیه رنج می‌بردند. از سوی دیگر با توجه به تعداد زیاد پناهجویان، مقامات ایران و نیروهای متفقین حاضر در بندرانزلی آماده پذیرایی از این تعداد پناهجو نبودند با این حال ارتش ایران با برپایی دو هزار چادر کوشید تا امکانات مختصری را برای ایشان فراهم آورده و نیروهای بریتانیایی و صلیب سرخ لهستان مواد غذایی و دارویی مورد نیاز اردوگاه را فراهم کردند. با این حال 649 پناهجو از جمله تعداد زیادی کودک و سالمند در همان روزهای نخست در انزلی جان باختند ایشان در گورستان ارامنه بندرانزلی به خاک سپرده شدند تا یادگار رنج مردمی باشند که مانند میزبانشان قربانی قدرت‌های بزرگ در یک جنگ خانمانسوز بودند. این گورستان دومین گورستان بزرگ سربازان لهستانی در ایران است که اکثرا به علت بیماری و سختی راه، جان سپردند.

مرمت و بازسازی گورستان ارامنه

این آرامگاه نهاد دوستی ایران و لهستان در سالهای نه چندان دور بوده و با همکاری شورای بزرگداشت جنگجویان و شورای لهستانی مرمت شده است. بسیاری از مهاجران لهستانی که برای همیشه در بندرانزلی ماندند پس از فوت، در تکه زمین مربوط به لهستانی‌ها در گورستان ارامنه انزلی دفن شدند در سال 1942 دولت لهستان با اقلیت ارامنه بندرانزلی به توافق رسید که طبق این تفاوت در آن زمان مالکیت بخش عظیمی از گورستان ارامنه را در بر می‌گرفت و در همان سال 639 تن از لهستانی‌ها در همان جا به خاک سپرده شدند که از این تعداد 163 تن نظامی و 476 تن غیر نظامی بودند که در انزلی بیمار شده و درگذشتند.

گورستان ارامنه دارای دیواری بلند، در ورودی آهنی و سردری آجری است که عبارت گورستان لهستان به روی آن حک شده و علاوه بر این صلیبی سنگی بر فراز سر در نصب شده و دو عقاب سنگی یا گیلوی «نماد لهستان» در جناحین آن قرار گرفته است. گورها به چهار محوطه مشخص 4 صلیب چوبین بر فرازشان قرار دارند و مدت‌ها پیش لوحه ای در گورستان با این مضمون وجود داشت «آوارگان لهستان» ،آنان که از میهن خود به زور تبعید شدند، دلتنگ بازگشت به آشیانه بودند اما بیماری و بینوایی، ناتوانشان ساخت، پس به ناچار این جا و در خاک غریب فروخفتند.

کتیبه دیگر در قبرستان ارامنه مذکور  نصب شده که مضمون آن این است؛ دعای خیر خدا بدرقه راه سربازان، زنان، مردان و کودکان لهستانی باد که از زادگاهشان کوبانده شدند و در راه بازگشت به خانه اشان در نتیجه تبعید، زندان و بازداشت شده و در سرزمین غربت درگذشتند و در اینجا مدفون شدند.

در سال 1955، کارگزاری دیپلماتیک جمهوری خلق لهستان، گورستان را نوسازی و نوآرایی کرد  و سنگ گورها را از سیمان به رنگ میخک و با نام فوت شدگان، همانند گورستان تهران آراستند و سپس معبدها  و راهروهای بین گورها را با سبزه حصاربندی کردند.